Emoties in een digitaal tijdperk

Gesprek met Ann Bessemans, ontwerper-onderzoekster aan PXL MAD

Drie vierde van de Belgische smartphonebezitters gebruikt emoji: de bekende lachende gezichtjes, tekeningen van stukken taart en dergelijke. The Oxford English Dictionary riep emoji zelfs uit tot woord van het jaar. Voor de nieuwsgierigen: een gezichtje dat weent van het lachen, is volgens Oxford University wereldwijd de meest populaire. Nog volgens dezelfde instelling zijn emoji de snelst groeiende taal ter wereld. Bovendien worden tweets met de grappige tekeningetjes veel vaker door verschillende mensen op dezelfde manier geïnterpreteerd dan geschreven tekst. Het is een opvallende trend die een nood naar expressie in geschreven tekst blootlegt. Want het gebrek aan lichaamstaal en stemgebruik kan al eens tot misverstanden leiden. Dat is net iets wat Ann Bessemans, ontwerpend onderzoeker aan de Hogeschool PXL-MAD/Universiteit Hasselt, mateloos boeit. Momenteel ontwikkelt ze met haar onderzoeksgroep READSEARCH letters die expressie kunnen weergeven, of in academische taal: visuele prosodie.

Bezige bij met een missie

Ann Bessemans wil niet zomaar onderzoek doen naar letters en hun leesbaarheid. Haar ambitie gaat verder. “Het alfabet is de meest ingenieuze vondst van onze beschaving”, vertelt ze. “Het is een maatschappelijk instrument en de grondslag van ons sociaal netwerk. Tegelijk is het de grootste tragedie voor wie moeite heeft met de letters. Goed met taal kunnen omgaan, zoals vlot kunnen lezen, biedt immers een beter toekomstperspectief. Met ons onderzoek bij READSEARCH willen we die mensen ondersteuning bieden.”

Lettertype voor slechtzienden

De onderzoekster is niet aan haar proefstuk toe. Zo ontwierp ze Matilda, een lettertype dat vlotter leesbaar is voor blinden en slechtzienden. Het gaf haar vorig jaar een plekje in de top-vijf van wetenschapstalenten in het vakblad New Scientist. Met een van haar projecten staat ze zelfs in het Guinness World Records Book. Ter ere van Vrouwendag ontwierp ze voor BPost namelijk een postzegel met daarop een duidelijk leesbare tekst van 606 woorden. Voorts onderzoekt ze hoe lettertypes mensen met dyslexie kunnen helpen bij het lezen. Momenteel doet READSEARCH een veelbesproken onderzoek naar methodes om aan letters expressie toe te voegen. Dit onderzoek kan ze trouwens voeren dankzij een subsidie van Microsoft ClearType Advanced Reading Technologies USA, dat daar 50.000 dollar voor uittrok.

Expressief lezen voor kinderen

Het onderzoek van READSEARCH waar Microsoft budget voor uittrok, focust zich vooral op kinderen die leren lezen. “Kinderen worden vandaag via de AVI-toetsen vooral beoordeeld op snel en foutloos kunnen lezen. Daardoor wordt er weinig aandacht besteed aan expressief lezen en dat is ongezond”, legt Ann uit. “Leerkrachten merken dat die AVI-niveaus bij ouders zorgen voor een competitiestrijd. Tegelijk zien de leerkrachten in het lager onderwijs dat scholieren het vaak moeilijk krijgen als ze luidop moeten lezen.”

Het gaat er niet echt om dat je kind daardoor al dan niet de beste spreekbeurt van de school tot een goed einde brengt. “Veel belangrijker is iets dat je onbewust doet”, legt Ann uit. “Als je leest, dan creëer je een voorleesstem in je hoofd. Hoe meer expressie die stille stem heeft, hoe beter je de tekst begrijpt en hoe langer je onthoudt wat je gelezen hebt. Daarnaast is het ook zo dat jonge kinderen die opgroeien in onze digitale wereld minder lezen dan vroeger. Met ons onderzoek willen we helpen om lezen voor kinderen boeiender te maken door expressie toe te voegen. Bijkomend voordeel is dat ze al die kennis beter opslaan.”

Laboratoriumletters

Ann Bessemans doorbreekt met haar pionierswerk de muren tussen verschillende disciplines. Nog niet zo erg lang geleden was de kloof tussen ontwerpers en wetenschappers behoorlijk breed. “Wetenschappelijke artikels zijn mijn grootste inspiratiebron en ook m’n vertrekpunt. Eigenlijk geven wij creatieve oplossingen voor wetenschappelijke problemen”, zegt ze daarover. “Er is geen ander onderzoek naar visuele prosodie, zover ik weet. Er is wel wat onderzoek gedaan naar lettertypes, maar dat wordt gedaan met wat ik ‘labofonts’ noem; lettertypes die strikt aan bepaalde vormeigenschappen moeten voldoen, waardoor ze amper te gebruiken zijn in ons dagelijkse leven. Op basis daarvan zijn onderzoeksresultaten dus zeer onbetrouwbaar, want het testmateriaal is slecht of helemaal niet gekend.”

Ann lacht: “Eigenlijk is het absurd: typografen ontwerpen al eeuwen letters, maar staan niet stil bij hoe die gelezen worden. Wetenschappers onderzoeken hoe we lezen, maar staan niet stil bij letterontwerp. Gelukkig zien we nu dat beide groepen hun krachten bundelen. Wij vertrekken vanuit pure wetenschap en meten het effect van leesbaarheid. Het belangrijkste blijft dat we dicht bij ons doelpubliek staan en naast het pure meten ook aandacht schenken aan het ontwerp. Als letters niet graag gelezen worden, heeft het geen nut.”

De zoektocht naar geld

Ontwerpers en onderzoekers laten samensmelten in interdisciplinaire teams, daar is Microsoft al langer mee bezig. Vandaar dat Ann Bessmans’ verhaal hen ook meteen opviel. Maar goed ook, want zonder het extra duwtje die ze kreeg, was er misschien geen Matilda en evenmin dit onderzoek naar visuele prosodie geweest. “Of we hadden er veel langer op moeten wachten”, beaamt Ann. “Het moeilijke aan typografie is dat het vaak op de achtergrond geduwd wordt als we financiering zoeken. Want hoe beter het lettertype, hoe minder dat je er bij stilstaat dat je leest.”

“In Vlaanderen is het nog altijd zeer moeilijk om geld bijeen te krijgen voor mijn onderzoek. Zo kreeg ik bijvoorbeeld te horen dat het ontwerpen te veel tijd in beslag nam, dat er al lettertypes genoeg waren of dat alle letters op elkaar lijken. Vaak is het voor een wetenschappelijke beurs te ontwerpend en voor ontwerpende beurs te wetenschappelijk. Maar wij vinden beide aspecten evenwaardig. De beurs van Microsoft maakte dus een enorm verschil. Ik heb nu een veel drukker, maar ook een veel boeiender leven”, lacht ze.

“Stilletjes aan zie ik wel dat er iets verandert in de typografische wereld. Ik word al eens uitgenodigd voor lezingen, workshops en congressen. Een andere anekdote die dat mooi illustreert: Kevin Larson, één van de researchers van de onderzoeksgroep Advanced Reading Technologie bij Microsoft, gaf voor de eerste keer een lezing op een academisch congres over hoe we woorden lezen. Een paar jaar geleden werd hij op zulke events nog uitgejoeld omdat hij creatieve vrijheid zou belemmeren, maar ondertussen is hij een zeer geliefde gast. Ontwerpers zijn duidelijk meer dan ooit begaan met hoe het publiek reageert op hun letters.”

Over de resultaten van haar onderzoek kan ze ons nog niets vertellen, dat blijft nog even geheim. Dit jaar nog weten we meer.